Αν μελετήσει κανείς την Ελλάδα των τελευταίων 75 χρόνων, όπως κάναμε στις προηγούμενες διαλέξεις, θα δει μια χώρα που μεταμορφώθηκε πολλές φορές.
Από την ανοικοδόμηση, την ανάπτυξη και τον αυταρχισμό της μετεμφυλιακής περιόδου, στη δημοκρατική έκρηξη και τον κρατισμό της Μεταπολίτευσης και από την ευφορία της ευρωπαϊκής σύγκλισης στην κρίση, την απογοήτευση και τον σημερινό πραγματισμό, κάθε 25ετία κουβαλά τη δική της ιδεολογική σφραγίδα, τους δικούς της κοινωνικούς και οικονομικούς μετασχηματισμούς και τους δικούς της θεσμούς.
1. Ιδέες και Αξίες
Η Ελλάδα αλλάζει στην πορεία των τελευταίων 75 χρόνων – και οι αξίες με τις οποίες αυτοκαθορίζεται αλλάζουν μαζί της.
Ποια ήταν όμως η εξέλιξη των ιδεών και των αξιών της ελληνικής κοινωνίας και πως επηρέασε την κοινωνική, θεσμική και οικονομική πορεία της χώρας ή επηρεάστηκε από αυτήν;
1950–1974: Η Ελλάδα με Στόχο την Οικονομική Ανάπτυξη
Η Ελλάδα των δεκαετιών 1950 και 1960 είναι μια χώρα που προσπαθεί να σταθεί στα πόδια της μετά την Κατοχή και τον Εμφύλιο. Το κράτος, με την έντονη εποπτεία των ΗΠΑ και αργότερα με την πολιτική σφραγίδα του Καραμανλή, θέτει ως προτεραιότητες την οικονομική σταθερότητα, την ανάπτυξη και την κοινωνική πειθαρχία.
Το αναπτυξιακό θαύμα της εποχής –με υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης επί δύο δεκαετίες– αλλάζει το πρόσωπο της χώρας. Η μαζική αστικοποίηση, η δημιουργία μεσαίων στρωμάτων και η εξάπλωση της οικοδομής δημιουργούν ένα νέο κοινωνικό τοπίο.
Όμως, πίσω από την οικονομική πρόοδο υπάρχει πολιτική αστάθεια και ένας σκληρός πυρήνας εθνικοφροσύνης. Ο αντικομμουνισμός καθορίζει την πολιτική ζωή, τα δικαιώματα είναι περιορισμένα και η δημοκρατία λειτουργεί με τριγμούς. Η περίοδος κλείνει με τη δικτατορία του 1967, μια επιστροφή στον αυταρχισμό που, ευτυχώς, τελικά δεν άντεξε.
Οι αξίες της εποχής: εργατικότητα, κινητικότητα, πειθαρχία. Κινητήρια δύναμη το να ξεφύγουμε από τη φτώχεια.
1975–1999: Η Ελλάδα της Μεταπολίτευσης: Δημοκρατία, Ελευθερία, Επιδίωξη Ισότητας και Κοινωνικής Προστασίας
Με την κατάρρευση του καθεστώτος των Συνταγματαρχών, η Ελλάδα εισέρχεται σε μια από τις πιο δημιουργικές περιόδους της ιστορίας της. Η Μεταπολίτευση αποκαθιστά τη δημοκρατία, ενσωματώνει νέες ελευθερίες, ανοίγει τον δρόμο για την ευρωπαϊκή πορεία και επαναφέρει ένα αίσθημα συλλογικής αυτοπεποίθησης. Η πολιτική γίνεται υπόθεση της κοινωνίας: κόμματα, συνδικάτα, πανεπιστήμια και κινήματα αποκτούν νέο ρόλο.
Στη δεκαετία του 1980, με το ΠΑΣΟΚ, κυριαρχεί μια κοινωνική ατζέντα αναδιανομής και διόρθωσης των ανισοτήτων του παρελθόντος. Το κράτος αποκτά πρωτοφανή δύναμη: προσλήψεις, παροχές, κοινωνική πολιτική και δημόσιοι οργανισμοί μετατρέπονται σε εργαλεία κοινωνικής ανόδου.
Στη δεκαετία του 1990, η Ελλάδα στρέφεται προς τον εκσυγχρονισμό: σταθερότητα, θεσμικές μεταρρυθμίσεις, προετοιμασία για την ΟΝΕ, τεχνοκρατική προσέγγιση στα δημόσια οικονομικά.
Οι αξίες της εποχής: δημοκρατικά δικαιώματα και ελευθερίες, πολιτική συμμετοχή, αναδιανομή, κοινωνική προστασία, μεγαλύτερο κράτος, ευρωπαϊκή προοπτική. Κινητήρια δύναμη η έμφαση στην ελευθερία, την ισότητα και την κοινωνική προστασία.
Η μεγάλη αντίφαση: η διεύρυνση του κοινωνικού κράτους χτίστηκε σε αναιμική παραγωγική βάση και σταδιακά στηρίχθηκε στον δανεισμό. Η πολιτική της περιόδου δεν συνοδεύτηκε από βαθιές μεταρρυθμίσεις.
2000–2024: Από την Ευφορία και την Ευρωπαϊκή Αυτοπεποίθηση στην Αμφισβήτηση και την Πόλωση της Κρίσης και την κατοπινή Ανασύνθεση
Η είσοδος στο ευρώ, το κύμα νέων υποδομών, η εκτίναξη της κατανάλωσης και η αίσθηση ότι η Ελλάδα «ανήκει πλέον στον σκληρό πυρήνα της Ευρώπης» διαμορφώνουν μια νέα εποχή. Την εποχή της ευημερίας και της αυτοπεποίθησης, 2000-2008.
Οι Ολυμπιακοί Αγώνες του 2004 μοιάζουν να επικυρώνουν την αλλαγή. Οι Έλληνες υιοθετούν ένα πρότυπο ζωής ευρωπαϊκού τύπου: δάνεια, ακίνητα, ταξίδια, νέες τεχνολογίες, επαγγελματικές φιλοδοξίες.
Οι αξίες της εποχής: ευημερία, ιδιωτική πρωτοβουλία, κατανάλωση, ευρωπαϊκή σύγκλιση.
Όμως κάτω από την επιφάνεια, συσσωρεύεται ο εξωτερικός δανεισμός που θα οδηγήσει στη μεγάλη κρίση.
Η δεκαετία της κρίσης, 2009-2018 είναι το βαθύτερο σοκ της μεταπολεμικής ιστορίας. Μέσα σε λίγα χρόνια, το εισόδημα της χώρας συρρικνώνεται, η ανεργία εκτοξεύεται και η πολιτική σκηνή ανατρέπεται ριζικά.
Οι αξίες της εποχής αλλάζουν βίαια:
Από την ευρωπαϊκή αυτοπεποίθηση περνάμε στην αμφισβήτηση των ευρωπαϊκών θεσμών.
Από την ιδιωτική ευημερία στην αγωνία της επιβίωσης.
Από τη μετριοπάθεια στην πόλωση (μνημόνιο–αντιμνημόνιο).
Από την πολιτική σταθερότητα στη ρευστότητα.
Η κρίση κλονίζει την εμπιστοσύνη προς το κράτος, την πολιτική, την οικονομία και τα ΜΜΕ. Ταυτόχρονα, όμως, γεννά μορφές κοινωνικής αλληλεγγύης, εθελοντισμού και νέας πολιτικής συμμετοχής.
Μετά το τέλος των μνημονίων και την επιστροφή σε οικονομική κανονικότητα, η χώρα κινείται προς μια πιο ρεαλιστική, λιγότερο ιδεολογική προσέγγιση. Η περίοδος 2019-2025 μπορεί να χαρακτηριστεί ως η περίοδος της ανασύνθεσης και του πραγματισμού. Η ψηφιακή μεταρρύθμιση του κράτους, η άνοδος των startups και η έμφαση στην αποτελεσματικότητα δείχνουν μια κοινωνία που αναζητά σταθερότητα, τεχνογνωσία και θεσμική σοβαρότητα.
Η εμπειρία της κρίσης φαίνεται να άφησε πίσω της μια νέα, πιο ώριμη κουλτούρα: λιγότερες υπερβολές, περισσότερος πραγματισμός.
Οι αξίες της εποχής: σταθερότητα, τεχνοκρατισμός, ψηφιακή προσαρμογή, ευρωπαϊκός πραγματισμός.
Ωστόσο οι αδυναμίες του παρελθόντος δεν έχουν διορθωθεί, όπως έδειξε η τραγωδία των Τεμπών, η υπόθεση του ΟΠΕΚΕΠΕ και όπως δείχνει η συνεχιζόμενη πολιτική πόλωση.
Αν υπάρχει κάτι που ενώνει τις τρεις 25ετίες, αυτό είναι η δυναμική σχέση ανάμεσα στις ιδέες και τις αξίες, την κοινωνία και την οικονομία και τους θεσμούς. Η Ελλάδα εξελίχθηκε από μια κοινωνία επιβίωσης και πειθαρχίας (1950–1974), σε μια κοινωνία δικαιωμάτων και κρατικής προστασίας (1975–1999), και τέλος σε μια κοινωνία που πέρασε από την ευημερία στην κρίση – και τώρα αναζητά μια νέα ισορροπία (2000–2024).
Η ιστορία των τελευταίων 75 χρόνων δείχνει ότι οι αξίες και οι ιδέες που επικρατούν σε μια κοινωνία δεν είναι δεδομένες. Διαμορφώνονται από τις ανάγκες, τις κρίσεις, τις επιτυχίες και τις επιλογές κάθε εποχής. Και σε μεγάλο βαθμό είναι αυτές που καθορίζουν το πού πηγαίνει – και το πού μπορεί να πάει – η χώρα.
Ιδέες και Αξίες, 1950-2024
| 1950-1974 | Ψυχροπολεμικός Αντικομμουνισμός | Ανασυγκρότηση Ανάπτυξη | Εργασία Αποταμίευση | Κοινωνική Πειθαρχία |
| 1975-1999 | Δημοκρατικές Ελευθερίες | Ισότητα Αναδιανομή | Δικαιωματισμός Καταναλωτισμός | Ευρωπαϊσμός |
| 2000-2024 | Ατομισμός Καταναλωτισμός | Συστημική Αμφισβήτηση | Περιορισμός Προσδοκιών | Πραγματισμός |
2. Οι μεγάλες μεταμορφώσεις της ελληνικής κοινωνίας (1950–2024)
Από το τέλος του Εμφυλίου έως τα μέσα της δεκαετίας του 2020, η ελληνική κοινωνία διανύει τρεις μεγάλες περιόδους ριζικής αλλαγής.
Η μετάβαση από την αγροτική οικονομία των μέσων του 20ού αιώνα στην ψηφιακή κοινωνία του 21ου δεν υπήρξε γραμμική ούτε χωρίς αντιφάσεις. Όμως, κοιτάζοντας προς τα πίσω, διακρίνουμε τρεις φάσεις, καθεμία από τις οποίες άφησε ανεξίτηλο αποτύπωμα στη συλλογική εμπειρία:
Η μεταπολεμική ανασυγκρότηση (1950–1974),
Η μεταπολιτευτική χειραφέτηση της μεσαίας τάξης (1975–1999), και
Η εποχή του ευρώ, της κρίσης και της ψηφιοποίησης (2000–2024).
1950–1974: Η Δημιουργία της Νέας Ελλάδας
Η Ελλάδα της δεκαετίας του 1950 μόλις είχε εξέλθει από δύο συνεχόμενους καταστροφικούς πολέμους. Ήταν μια χώρα με βαθύτατα τραύματα, δημογραφική αποδιάρθρωση και θεσμούς που προσπαθούσαν να ανασυγκροτηθούν.
Από την Ύπαιθρο στην Πόλη: Η έκρηξη της εσωτερικής μετανάστευσης
Στη διάρκεια των δύο δεκαετιών που ακολούθησαν, η μεγαλύτερη κοινωνική αλλαγή ήταν η αστικοποίηση. Ο πληθυσμός εγκατέλειπε την ύπαιθρο για να εγκατασταθεί στα μεγάλα αστικά κέντρα, όπου η βιομηχανία και οι υπηρεσίες προσέφεραν νέες ευκαιρίες απασχόλησης.
Αθήνα και Θεσσαλονίκη άλλαξαν μορφή: οι συνοικίες επεκτάθηκαν, οι πολυκατοικίες ξεφύτρωναν παντού, και γύρω από αυτές αναπτύχθηκε ένας νέος τρόπος ζωής που συνδύαζε το παραδοσιακό με το μοντέρνο.
Παράλληλα, η μαζική εξωτερική μετανάστευση –προς τη Γερμανία, το Βέλγιο, τις ΗΠΑ και την Αυστραλία– άλλαξε τη σύνθεση πολλών οικογενειών και δημιούργησε νέες κοινωνικές εμπειρίες: το φαινόμενο της «ξενιτιάς», τα εμβάσματα, τις διττές ταυτότητες.
Η εκβιομηχάνιση και το νέο κοινωνικό μωσαϊκό
Η εκβιομηχάνιση του ’60 έφερε μια νέα κοινωνική διαστρωμάτωση: εργατοτεχνίτες, μικρομεσαίοι επαγγελματίες της πόλης, τεχνικοί, δημόσιοι υπάλληλοι. Τα παραδοσιακά αγροτικά στρώματα υποχωρούσαν, ενώ οι νεότερες γενιές στρέφονταν στην εκπαίδευση και την αναζήτηση καλύτερης ζωής στην πόλη.
Η αλλαγή αυτή συνοδεύτηκε από νέες πολιτισμικές επιρροές: ο κινηματογράφος, η μουσική, η τηλεόραση στα τέλη της δεκαετίας του ’60. Ήταν η στιγμή που η Ελλάδα άρχισε να ενσωματώνεται στον δυτικό τρόπο ζωής.
Η δικτατορία και το τέλος εποχής
Το πραξικόπημα του 1967 πάγωσε προσωρινά τις πολιτικές εξελίξεις, αλλά δεν μπόρεσε να αναχαιτίσει τις κοινωνικές μεταβολές.
Όταν κοιτάζουμε την περίοδο 1950–1974 συνολικά, βλέπουμε μια Ελλάδα που μεταμορφώνεται: από χώρα αγροτική και φτωχή, γίνεται χώρα αστική, με νέες ανάγκες, νέες διεκδικήσεις και διαφορετική αυτοσυνείδηση.
Από αυτή την αλλαγή θα γεννηθεί η μεταπολιτευτική Ελλάδα.
1975–1999: Μεταπολίτευση, Μεσαία Στρώματα και Κοινωνικό Κράτος
Η αποκατάσταση της Δημοκρατίας το 1974 δεν σήμανε μόνο πολιτική αλλαγή. Άνοιξε μια νέα εποχή κοινωνικής διεύρυνσης, θεσμικής σταθερότητας και οικονομικής ανόδου.
Ο εκδημοκρατισμός της δημόσιας ζωής
Η δεκαετία του ’70 και του ’80 υπήρξε περίοδος θεσμικής ωρίμανσης. Το νέο Σύνταγμα του 1975, ο εκδημοκρατισμός της εκπαίδευσης, η ελευθερία του λόγου και η μαζική συμμετοχή στα συνδικάτα και στους συλλόγους δημιούργησαν μια κοινωνία πολύ πιο ανοιχτή και συμμετοχική από εκείνη των προηγούμενων δεκαετιών.
Η πολιτική έγινε υπόθεση όλων και συνδέθηκε με την καθημερινότητα: τις εργασιακές σχέσεις, την εκπαίδευση, τις κοινωνικές παροχές.
Τα Μεσαία Στρώματα και το Κοινωνικό Κράτος
Η δεκαετία του 1980 αποτέλεσε τομή.
Το νέο κοινωνικό κράτος –με επίκεντρο το ΕΣΥ, τις συντάξεις και την προστασία της εργασίας– ενίσχυσε τη θέση μεγάλων κοινωνικών ομάδων.
Οι μισθοί αυξήθηκαν, ο δημόσιος τομέας διευρύνθηκε, και τα νέα επαγγέλματα της εκπαίδευσης, της υγείας, της διοίκησης και των υπηρεσιών διαμόρφωσαν μια μεγάλη και αυτοδύναμη μεσαία τάξη.
Παράλληλα, η κατανάλωση έγινε βασικό στοιχείο της κοινωνικής ταυτότητας: το αυτοκίνητο, οι οικογενειακές διακοπές, η απόκτηση κατοικίας.
Νέες Κοινωνικές Προτεραιτότητες, Μαζική Εκπαίδευση, Υποδοχή Μεταναστών
Στη δεκαετία του ’80 και του ’90 η κοινωνία μεταβάλλεται με βάση νέες προτεραιότητες :
- αναγνώριση της ισότητας των γυναικών,
- αλλαγές στο οικογενειακό δίκαιο,
- μαζική είσοδος στην τριτοβάθμια εκπαίδευση,
- εξοικείωση με την ευρωπαϊκή πραγματικότητα.
Μετά το 1990, η Ελλάδα βιώνει και το πρώτο μαζικό κύμα μετανάστευσης εισροής, κυρίως από τα Βαλκάνια. Οι νέοι πληθυσμοί ενσωματώνονται σταδιακά, αλλάζοντας την κοινωνική σύνθεση και ανανεώνοντας την οικονομία.
Στα τέλη της δεκαετίας του ’90, η ελληνική κοινωνία έχει σταθεροποιηθεί οικονομικά και δημογραφικά. Η επόμενη φάση θα φέρει νέες προκλήσεις – και μια πρωτοφανή κρίση.
2000–2024: Το ευρώ, οι κρίσεις και η ψηφιακή μετάβαση
Η τρίτη περίοδος είναι η πιο σύνθετη. Αποτυπώνει την πορεία από την αισιοδοξία των αρχών της δεκαετίας του 2000 μέχρι τις πολυεπίπεδες κρίσεις της δεκαετίας του 2010 και τη νέα πραγματικότητα μετά το 2019.
Η εποχή του ευρώ και η πρώτη περίοδος της ευφορίας
Η είσοδος στο ευρώ συνοδεύτηκε από οικονομική ανάπτυξη, αύξηση εισοδημάτων και ενίσχυση της κατανάλωσης. Οι υποδομές αναβαθμίστηκαν, οι Ολυμπιακοί Αγώνες του 2004 έφεραν αυτοπεποίθηση, και η ελληνική κοινωνία συγκλίνει κοινωνικά και πολιτισμικά με την υπόλοιπη Ευρώπη.
Όμως κάτω από την επιφάνεια υπήρχαν αδυναμίες: υπερδανεισμός, διαρθρωτικές υστερήσεις, ένας δημόσιος τομέας που δυσκολευόταν να προσαρμοστεί.
Η μεγάλη καθίζηση και ο κοινωνικός της αντίκτυπος
Από το 2010 έως το 2018, η Ελλάδα βίωσε μια κρίση άνευ προηγουμένου. Η κοινωνική της επίδραση υπήρξε καθοριστική:
Η ανεργία εκτινάχθηκε.
Χιλιάδες επιχειρήσεις έκλεισαν.
Νοικοκυριά είδαν τα εισοδήματά τους να καταρρέουν.
Η μεσαία τάξη συρρικνώθηκε.
Η φυγή νέων επιστημόνων προς το εξωτερικό (brain drain) απέκτησε ιστορικές διαστάσεις.
Η κρίση άφησε επίσης βαθύ ψυχολογικό αποτύπωμα. Η πόλωση, η δυσπιστία προς τους θεσμούς και η αίσθηση αβεβαιότητας έγιναν μέρος της δημόσιας ζωής.
Το μεταναστευτικό και οι νέες κοινωνικές προκλήσεις
Η περίοδος 2015–2024 φέρνει στο προσκήνιο και το προσφυγικό ζήτημα. Η Ελλάδα βρίσκεται στην πρώτη γραμμή των μετακινήσεων πληθυσμών. Οι επιπτώσεις είναι πολύπλοκες: κοινωνικές, δημογραφικές, πολιτικές.
Παράλληλα, η υπογεννητικότητα επιδεινώνεται. Η Ελλάδα συγκαταλέγεται σήμερα στις πιο γερασμένες κοινωνίες της Ευρώπης.
Μετά το 2019: ψηφιακό άλμα και νέα κοινωνική δυναμική
Η πανδημία λειτούργησε ως επιταχυντής της ψηφιοποίησης. Δημόσιες υπηρεσίες, επιχειρήσεις και πολίτες στράφηκαν μαζικά στις ψηφιακές λύσεις.
Ο τρόπος ζωής αλλάζει: τηλεργασία, ηλεκτρονικές συναλλαγές, νέες μορφές εκπαίδευσης, επιχειρηματικότητας και απασχόλησης. Η ελληνική κοινωνία γίνεται πιο δικτυωμένη, πιο ατομικιστική και πιο απαιτητική απέναντι στους θεσμούς.
Η νέα μεσαία τάξη που αναδύεται είναι διαφορετική από εκείνη της δεκαετίας του 1990: πιο μορφωμένη, πιο τεχνολογικά εξοικειωμένη, αλλά και πιο εκτεθειμένη στις ανισότητες και στις διακυμάνσεις της παγκόσμιας οικονομίας.
Παρά τις διαφορές τους, οι τρεις περίοδοι παρουσιάζουν ένα κοινό στοιχείο: η Ελλάδα αλλάζει συνεχώς, συχνά απότομα, αλλά πάντοτε με ένταση.
Από την αγροτική κοινωνία της δεκαετίας του ’50, η χώρα πέρασε στη μεγάλη αστική κοινωνία της μεταπολίτευσης.
Από την ακμάζουσα μεσαία τάξη της δεκαετίας του 1990 και του 2000 οδηγήθηκε στην κρίση και στη συρρίκνωση του 2010–2018.
Και από εκεί, στην ψηφιακή κοινωνία των τελευταίων ετών, που παλεύει να ισορροπήσει ανάμεσα στον ψηφιακό εκσυγχρονισμό και τις νέες ανισότητες.
Η Ελλάδα του 2024 είναι μια κοινωνία ώριμη, πιο ανοιχτή απ’ ό,τι στο παρελθόν, αλλά και αντιμέτωπη με νέες προκλήσεις: δημογραφικές, τεχνολογικές, κοινωνικές. Είναι επίσης μια κοινωνία που διατηρεί ισχυρές αντοχές και μεγάλη προσαρμοστικότητα – το χαρακτηριστικό ίσως που τη βοήθησε να συνέλθει μετά τη μεγαλύτερη οικονομική κρίση της μεταπολεμικής περιόδου.
Κοινωνικοί Μετασχηματισμοί, 1950-2024
| 1950-1974 | Πληθυσμιακή Έκρηξη | Μετανάστευση Αστικοποίηση Εκβιομηχάνιση | Κοινωνική Κινητικότητα Μεσαία Τάξη | Πολιτικές Διακρίσεις |
| 1975-1999 | Διεύρυνση Πολιτικής Συμμετοχής | Αναδιανομή υπέρ της Μεσαίας Τάξης | Κοινωνικό Κράτος | Εθνική Συμφιλίωση |
| 2000-2024 | Πληθυσμιακή Συρρίκνωση Γήρανση Πληθυσμού | Ευμάρεια Φτωχοποίηση Ανάκαμψη Μεσαίας Τάξης | Κρίση Κοινωνικού Κράτους | Νέες Κοινωνικές Διαιρέσεις |
3. Πολιτικοί και Οικονομικοί Θεσμοί, 1950-2024
Αν παρακολουθήσει κανείς την πορεία της Ελλάδας από το 1950 μέχρι σήμερα μέσα από το πρίσμα των πολιτικών και οικονομικών θεσμών, θα αντικρίσει μια χώρα που θεσμικά μεταμορφώθηκε επανειλημμένα: από τη μεταπολεμική ανασυγκρότηση και την πολιτική αστάθεια, στη σταθεροποίηση και τον ευρωπαϊκό εκσυγχρονισμό της Μεταπολίτευσης, κι από εκεί στην εποχή του ευρώ, της κρίσης και της ψηφιακής διοίκησης.
Πίσω από κάθε μεγάλη στροφή, θεσμοί –πολιτικοί, οικονομικοί και διοικητικοί– συνέβαλαν στο να μετακινηθεί η χώρα από ένα μονοδιάστατο μοντέλο κρατικού παρεμβατισμού σε ένα πιο ευέλικτο ευρωπαϊκό κράτος-μέλος της ΕΕ.
1950–1974: Από τη Μετεμφυλιακή Δημοκρατία στη Στρατιωτική Δικτατορία
Τα χρόνια μετά τον εμφύλιο χαρακτηρίστηκαν από μια εύθραυστη δημοκρατία, όπου η βασιλεία και ο στρατός είχαν συχνά καθοριστικό ρόλο. Το σύνταγμα του 1952, σε συνδυασμό με τα νομοθετήματα της περιόδου του εμφυλίου δεν μπορούσε να εγγυηθεί την αποφυγή των πολιτικών διακρίσεων. Τα πολιτικά κόμματα –από τον Ελληνικό Συναγερμό και την ΕΡΕ έως την Ένωση Κέντρου– κινήθηκαν σε ένα περιβάλλον πόλωσης, όπου οι κυβερνητικές κρίσεις ήταν συχνές και οι θεσμοί δοκιμάζονταν συνεχώς. Ο ανένδοτος του 1961, η δολοφονία του Λαμπράκη, η παραίτηση του Καραμανλή, η κρίση του 1965, η παραίτηση του Παπανδρέου, η «αποστασία», κατέδειξαν τα όρια του πολιτικού συστήματος της εποχής.
Η Ελλάδα εκείνων των δεκαετιών γνώρισε εντυπωσιακούς ρυθμούς ανάπτυξης, βασισμένους όμως σε έντονο κρατικό παρεμβατισμό. Θεσμοί όπως τα πενταετή αναπτυξιακά προγράμματα, η συμμετοχή της δραχμής στο σύστημα του Bretton Woods, η διοχέτευση των πιστώσεων μέσω της Νομισματικής Επιτροπής, ο κανόνας του ισοσκελισμένου τακτικού προϋπολογισμού, ο καθορισμός των αυξήσεων των μισθών από την εκάστοτε κυβέρνηση, αποτέλεσαν τους πυλώνες μιας οικονομίας που ρυθμιζόταν από το κέντρο. Προστατευτισμός, ελεγχόμενα επιτόκια και μισθοί, κρατικά τιμολόγια και επιλεκτικές ενισχύσεις συνόδευαν τη βιομηχανική ανάπτυξη.
Η δικτατορία του 1967 εκμεταλλεύθηκε τις πολιτικές κρίσεις μετά το 1963. Η αναστολή του Συντάγματος, η διάλυση των κομμάτων και ο στρατιωτικός έλεγχος της δημόσιας διοίκησης πάγωσαν την πορεία εκδημοκρατισμού και δημιούργησαν έναν θεσμικό κλυδωνισμό που επέτρεψε ριζικές αλλαγές μετά τη μεταπολίτευση.
1975–1999: Η Μεταπολίτευση και η Ευρωπαϊκή Ενσωμάτωση
Η Μεταπολίτευση αποτελεί ίσως την πιο συνεκτική περίοδο θεσμικής ανασυγκρότησης στη σύγχρονη Ελλάδα. Το Σύνταγμα του 1975 εγκαθίδρυσε ένα σταθερό σύστημα προεδρευόμενης κοινοβουλευτικής δημοκρατίας. Τα κόμματα –Νέα Δημοκρατία, ΠΑΣΟΚ, ΚΚΕ– απέκτησαν ισχυρή κοινωνική επιρροή και αποτέλεσαν θεμέλια πολιτικής συμμετοχής. Η βασιλεία καταργήθηκε, τα συνδικάτα αναβαθμίστηκαν ως συλλογικοί θεσμοί και ο δημόσιος διάλογος απελευθερώθηκε.
Η ένταξη της χώρας στην ΕΟΚ το 1981 άλλαξε ριζικά τον τρόπο λειτουργίας του κράτους. Οι ευρωπαϊκοί θεσμοί –κοινοτικό δίκαιο, διαρθρωτικά ταμεία, ΚΠΣ– ανάγκασαν τη δημόσια διοίκηση να υιοθετήσει νέες διαδικασίες.
Στην οικονομία, η προσαρμογή των θεσμών δεν ήταν το ίδιο επιτυχημένη. Οι αναπτυξιακοί θεσμοί, όπως τα πενταετή προγράμματα, στην ουσία εγκαταλείφθηκαν. Η κατάρρευση του Bretton Woods το 1973 οδήγησε σε μία μεγάλη περίοδο νομισματικής χαλάρωσης, πριν η Ελλάδα αρχίζει να προσαρμόζεται στην πειθαρχία της πορείας προς το ενιαίο νόμισμα από τις αρχές της δεκαετίας του 1990. Η δημοσιονομική πειθαρχία αντικαταστάθηκε από την δημοσιονομική χαλάρωση, η οποία συνεχίστηκε ακόμη και όταν άρχισαν να εφαρμόζονται οι κανόνες της σύγκλισης εν όψει του ενιαίου νομίσματος. Το κράτος παρέμεινε κυρίαρχος ρυθμιστής –ειδικά τη δεκαετία του 1980– με επεκτάσεις του κοινωνικού κράτους, κρατικοποιήσεις και έναν ενισχυμένο ρόλο. Το σύστημα των συλλογικών διαπραγματεύσεων για τους μισθούς οδήγησε σε ένα φαύλο κύκλο μισθών-τιμών και υποτιμήσεων. Από την άλλη, η δεκαετία του 1990 σηματοδότησε άνοιγμα των αγορών, απελευθέρωση του χρηματοπιστωτικού συστήματος, αποκρατικοποιήσεις, είσοδο του Χρηματιστηρίου σε μια νέα εποχή, αλλά και προσπάθειες νομισματικής και δημοσιονομικής προσαρμογής ενόψει της συμμετοχής στην Οικονομική και Νομισματική Ένωση.
Η ένταξη στην ΟΝΕ το 1999, παρά τις αδυναμίες της πολιτικής της σύγκλισης, θα αποτελέσει το επιστέγασμα αυτής της πορείας.
2000–2024: Η Εποχή του Ευρώ, η Κρίση και οι νέοι Οικονομικοί Θεσμοί
Με το ευρώ να κυκλοφορεί στην Ελλάδα από το 2001, η χώρα εισήλθε σε ένα περιβάλλον όπου η δημοσιονομική και νομισματική πολιτική καθορίζονταν πλέον σε μεγάλο βαθμό από ευρωπαϊκούς θεσμούς. Οι κανόνες της ΕΕ, από το Σύμφωνο Σταθερότητας έως τις αποφάσεις της ΕΚΤ, διαμόρφωσαν νέες ισορροπίες. Ωστόσο, η Ελλάδα πολλές φορές παραβίασε τους δημοσιονομικούς κυρίως κανόνες.
Η κρίση του 2010 αποκάλυψε με δραματικό τρόπο τα κενά του ελληνικού θεσμικού συστήματος. Η χώρα βρέθηκε υπό το καθεστώς των μνημονίων και της Τρόικας, με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, την ΕΚΤ και το ΔΝΤ να έχουν κυρίαρχο ρόλο στη χάραξη της οικονομικής πολιτικής. Ο Ευρωπαϊκός Μηχανισμός Σταθερότητας (ESM), το Ταμείο Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας (ΤΧΣ), οι ανακεφαλαιοποιήσεις των τραπεζών και τα προγράμματα επιτήρησης αποτέλεσαν τις κεντρικές μεταβολές των οικονομικών θεσμών.
Η πολιτική σκηνή ανατράπηκε: το παραδοσιακό δίπολο ΝΔ–ΠΑΣΟΚ υποχώρησε, ο ΣΥΡΙΖΑ ανέβηκε στην εξουσία, και η δημόσια συζήτηση περιστράφηκε γύρω από ζητήματα κυριαρχίας, δημοκρατίας και κοινωνικής συνοχής.
Ταυτόχρονα, όμως, η περίοδος αυτή έφερε και μια σειρά θεσμικών αναβαθμίσεων που –παραδόξως– πέτυχαν σε βάθος χρόνου:
Η ΕΛΣΤΑΤ έγινε ανεξάρτητη αρχή, η ΑΑΔΕ ανέλαβε τη φορολογική διοίκηση, η Εθνική Αρχή Διαφάνειας και άλλοι εποπτικοί θεσμοί ενισχύθηκαν.
Οι ρυθμιστικές αρχές απέκτησαν κρίσιμο ρόλο σε αγορές όπως οι τηλεπικοινωνίες, η ενέργεια και η προστασία προσωπικών δεδομένων.
Από το 2020 και μετά, η ψηφιακή διακυβέρνηση –με κορμό την πλατφόρμα gov.gr– έδωσε μια νέα διάσταση στη σχέση κράτους-πολίτη. Η Ελλάδα, από χώρα που υστερούσε σε διοικητική αποτελεσματικότητα, άρχισε να κερδίζει έδαφος σε τομείς όπως η ψηφιακή ταυτότητα, η διαλειτουργικότητα υπηρεσιών και η ηλεκτρονική διοίκηση.
Αν εξετάσουμε συνολικά τις τρεις περιόδους, η εικόνα είναι ξεκάθαρη: η Ελλάδα διανύει μια μακρά πορεία από θεσμούς ασταθείς, προσωποπαγείς και συχνά αναποτελεσματικούς, προς ένα πιο σύγχρονο, διαφανές και ευρωπαϊκά εναρμονισμένο κράτος.
Από τη βασιλευομένη δημοκρατία και τους στρατιωτικούς μηχανισμούς του 1950–60, περάσαμε στη σταθερή κοινοβουλευτική δημοκρατία της Μεταπολίτευσης και από εκεί στο σύνθετο θεσμικό σύμπλεγμα της ευρωζώνης, των ανεξάρτητων αρχών και της ψηφιακής διοίκησης.
Από την άλλη, η προσαρμογή των οικονομικών θεσμών ήταν σε κάθε περίπτωση ανεπαρκής και προβληματική.
Επιπλέον παραμένει μια σειρά από αδυναμίες: η αναποτελεσματικότητα της δημόσιας διοίκησης, η κομματικοποίηση, η συχνή έλλειψη θεσμικής συνέχειας και η τάση για αποσπασματικές μεταρρυθμίσεις εξακολουθούν να είναι πραγματικές προκλήσεις. Όμως, η διαδρομή των τελευταίων 70 ετών δείχνει ότι οι θεσμοί –ακόμη και όταν αργούν– τείνουν να προσαρμόζονται, έστω και ατελώς.
Πολιτικοί και Οικονομικοί Θεσμοί, 1950-2024
| 1950-1974 | Μετεμφυλιακή Δημοκρατία Σύνταγμα 1952 Δικτατορία | Πενταετή Αναπτυξιακά Προγράμματα | Συμμετοχή στο Bretton Woods Έλεγχος ΓΣΕΕ | Αυστηροί Δημοσιονομικοί Νομισματικοί Κανόνες |
| 1975-1999 | Συμμετοχική Δημοκρατία Κόμματα Σύνταγμα 1975 | Ευρωπαϊκοί Θεσμοί Προγράμματα Σύγκλισης | Πολιτική Διολίσθησης Συλλογικές Διαπραγματεύσεις | Χαλαροί Δημοσιονομικοί Νομισματικοί Κανόνες |
| 2000-2024 | Συμμετοχική Δημοκρατία Κόμματα Σύνταγμα 1975 | Ευρωπαϊκοί Θεσμοί Ευρωομάδα (ΠΣΑ) | Νέες Ανεξάρτητες Αρχές Ψηφιακή Διοίκηση | Ευρώ (ΕΚΤ) Δημοσιονομικοί Κανόνες ΕΖ Μνημόνια |
Αλληλεπιδράσεις
Το ερώτημα που θα μας απασχολήσει στην επόμενη διάλεξη αφορά στις αλληλεπιδράσεις των ιδεών και αξιών με τους κοινωνικούς, θεσμικούς και οικονομικούς μετασχηματισμούς.
Οι αλληλεπιδράσεις αυτές εκδηλώνονται μέσω του πολιτικού συστήματος, το οποίο είναι επιφορτισμένο με την προώθηση των αναγκαίων θεσμικών μεταρρυθμίσεων και την εφαρμογή της κοινωνικής και οικονομικής πολιτικής.
Ένα κεντρικό ερώτημα είναι γιατί το πολιτικό σύστημα στην περίοδο μετά τη μεταπολίτευση δεν κατόρθωσε να προωθήσει αποτελεσματικά τις απαιτούμενες μεταρρυθμίσεις στο κράτος και τους οικονομικούς θεσμούς και να υιοθετήσει μια αποτελεσματική κοινωνική και οικονομική πολιτική.
Ελληνικη Οικονομια 